Folwark

Sypemo, Syperzno, Stioerzno, Scziperno, Scziperzno, Siperno, Siperzno, Sczypyerno, Ścipierno

Wieś pojawia się w źródłach od 1405 r. Stąd pisał się wówczas Nicolaus de Sypemo, a w 1407 r. starosta kujawski Gywano de Syperzno Później ich potomkowie przyjęli nazwisko Szczypierscy (Sczipierscy) herbu Łodzia i trzymali Szczypiorno do 1684 r. W 1449 r. wieś mieli Wincemy z żoną Swiachną synem Janem, a w 1505 r. Aleksy ,Agnieszka i Małgorzata. W 1544 r. trzymali bracia Mikołaj i Marcin który później przejął włości w swoje ręce. Z kolei po Marcinie jakiś człon dzierżył jego syn Marcin i w 1602 r. na nim opisał żonie Annie Kolnickiej. On 9 lat później sprzedał swoje części Stanisławowi Łaszczyńskiemu, a następnie odkupił w 1614 r. jakiś człon Szczypioma miał Wojciech Szczypierski i w 1620 r. sprzedał go synom Maciejowi i Andrzejowi. Jeszcze w tyrn roku Andrzej nabył część brata, a w 1623 r. człon należący do Jana Szczypierskiego (syna Andrzeja). Po Andrzeju przejął jego syn Franciszek i w końcu lat 40 XVII w. kupił część wsi od Abrahama Szczypierskiego, w 1650 r. od Febronii z Kobierzyckich I° voto Zygmuntowej Szczypierskiej, a 15 lat później od jej syna Stanisława Szczypierskiego. Po śmier­ci Franciszka, w 1673 r., jego owdowiała zona Teresa z Blińskich wydzierżawiła włości Marcinowi i Zofii Zielonackim. Następnym właścicielem po Franciszku został syn ksiądz Andrzej Szczypierski i w 1684 r. sprzedał Szczypiorno z Boczkowem za 34 000 zł ojczymowi Mikołajo­wi Politalskiemu2. Jego żona Teresa z Blińskich 1° voto Szczypierska w 1712 r. odebrała włości od dzierżawcy Pawła Wierzchlejskiego3. Już w 1720 r. właści­cielem był Jan Jackowski herbu Gozdawa, a 23 lata później oddano Szczypiorno z Boczkowem jego spadkobiercom4. Od nich przed 1745 r. nabyli Korzeniccy. Naj­pierw dzierżył Antoni, ożeniony z Anną Jagodzińską, a po nim przejęli synowie: Jan. Andrzej i Józef. Z kolei w 1768 r. Jan zobowiązał się sprzedać swą część Józefo­wi, ale 8 lat później przeprowadzono mię­dzy nimi działy5. W 1780 r. posesorem Szczypioma był już Aleksy Pawłowski herbu Korab, który w 1791 r. kupił 3/4 tej kiego. Następnie na mocy testamentu Aleksego z 1818 r. wieś nabył za 200 000 złp Maciej Ordęga (co zostało uwidocznione w księdze hipotecznej zapisem z 1821 r.). Ordęga zamieszkał w Szczypiornie i gospodarzył tym majątkiem do śmierci w 1879 r.

Po Aleksym przejął bratanek Bronisław Ordęga, od którego w 1885 r. odkupił za 37 500 rubli brat Władysław. Z kolei 6 lat później Władysław Ordęga odsprzedał Szczypiorno za 50 000 rubli Zenobii Strzeleckiej z Kiedrzyńskich. Natomiast w 1895 r. kolejną właścicielką została jej córka Kazimiera ze Strzelec­kich Bronikowska, żona Stefana Bronikowskiego. Od Kazimiery majątek odkupił w 1920 r. syn Józef Konstanty Bronikowski7, który ożenił się z Anną Ludwiką Karśnicką z Majkowa i był właścicielem do śmierci w 1945 r. W 1712 r. zabudowa zespołu dworskiego składała się z dworu, stajni, sołka, wozowni ze stajnią, owczarni, chlewu, mielcucha, pod­piwniczonego lamusa i 3 stodół. W gospodarstwie chowano wtedy 9 sztuk bydła i 178 owiec8. W 31 lat później istniał „gościniec o 2 izbach i izdebce, ze stajnią ze wszystkim dobre szkudłami poobijane. W podwórzu także przy tym gościńcu pod jednym dachem trzy chlewiki9. W 1789 r. Szczypiorno podzielone było na 2 części, w każdej istniał folwark. Jedna część liczyła 8 dymów i 57 mieszkańców, a druga 4 dymy i 14 osób10. Natomiast w 1827 r. w całej wsi było 11 dymów i 117 mieszkańców, a w 1854 r. 24 dymy i 189 osób (wraz z komorą i rogatką celną). Natomiast w 1845 r. stal już „dwór murowany smołowaniem kryty, o suterynach parterze w części jednej piętrze”. Z kolei w 1852 r. spaliły się majątkowa, murowana owczarnia, gorzelnia i 2 lata później zostały odbudowane12. Natomiast w latach 80. XIX w. majątek liczył 8 domów i 123 osoby, a wieś 12 domów i 151 mieszkańców. W 1887 r. tereny majątkowe zajmowały 537 mórg, w tym: 423 morgi pól i ogrodów, 13 mórg łąk, 74 morgi lasu i 24 morgi pod drogami zabudowaniami. Las był nie urządzony, a zabudowę folwarczną tworzyło 16 budynków murowanych i 24 drewniane. Istniał wiatrak. W 1920 r. w gospodarstwie chowano 23 konie, 46 sztuk bydła i 13 świń. Grunty rolne liczyły wtedy 320 mórg, w tym 124 morgi były zajęte przez rząd na obóz jeniecki. Zasiewy pszenicy zajmowały 5 mórg, żyta 90 mórg, jęczmienia 6 mórg, a owsa – dalsze 5 mórg. Ziemniaki tego roku rosły na 88 morgach, mieszanka owsa i jęczmienia na 40 morgach, seradela na 15 morgach, łubin na 10 morgach, a koniczyna na kolejnych 8 morgach. Buraki pastewne uprawiano na 3 morgach, marchew na 8 morgach, a warzywa i kapustę na dalszych 43 morgach14. W 1928 r. z obszaru folwarcznego oddzielono 8 ha, a 4 lata później dalsze 10 ha. W 1933 r. majątek zajmował 235 ha15, a w roku następnym powiększył się formalnie o 2073 sążnie tzw. Kordonu Maciejewo, które kupił Józef Bronikowski od swojej matki Kazimiery Bronikowskiej16.

Założenie Dworskie

Szczypiorno od 1976 r. wchodzi w obręb miasta Kalisza i położone jest w jego pd.-zach. skraju, przy ul. Szczypiornickiej, Pogodnej i Gościnnej. Usytu­owane jest po pd.-wsch. stronie linii kolejowej Ostrów Wlkp. – Kalisz, w sąsiedztwie której znajduje się za­budowa wiejska, widoczna na mapie z lat 40. XIX w. Natomiast część wsi zwana Nowe Szczypiorno (zaznaczo­na już na mapie z 1935 r.) znajduje się po drugiej stronie torów kolejowych, obejścia magazynów i traktu asfalto­wego od centrum Kalisza do Skalmierzyc. Założenie składa się obecnie z pozostałości części rezydencjonalnej i folwarcznej.

Z ZESPOŁU REZYDENCJONALNEGO zachował się tylko park. W jego części pd. do lat 60. XX w. stał murowany dwór, wzniesiony staraniem Macieja Ordęgi przed 1845 r., a rozbu­dowany w końcu XIX w. przez Broni­kowskich. Jego korpus główny był piętrowy i nakryty niskim dachem dwuspadowym, z wyższym o jedną kondygnację, trzyosiowym członem środkowym, nakrytym osobnym da­chem. Od strony wsch. i zach. przyle­gały parterowe aneksy. Elewacje dwo­ru były otynkowane, urozmaicone gzymsami kordonowymi i wieńczą­cym, a w strefie parteru korpusu głów­nego boniowane. Natomiast elewacje aneksów bocznych i trzeciej kondy­gnacji członu środkowego korpusu głównego artykułowane były także pilastrami.

PARK krajobrazowy o powierzchni 5.66 ha, uformowany w połowie XIX w. z wykorzystaniem starszego zadrzewienia w pobliżu stawu, a także kwaterowego ogrodu, później zamienionego na sad; z nowszymi nasadzeniami z początku XX w. W okresie PRL-u za­niedbany i zeszpecony trzykondygna­cyjnym blokiem mieszkalnym, wznie­sionym w latach 70. XX w. w części centralnej. Rozplanowany na rzucie wieloboku zbliżonego do półkola, z aleją kasztanowo-lipową, prowadzą­cą na pn. wschód do kolonii mieszkal­nej majątku. Wg mapy z 1935 r. park od strony zach. sąsiadował z rozle­głym sadem dochodzącym do torów kolejowych, obecnie zachowanym w stanie szczątkowym. Natomiast od pn. zachodu graniczył z podwórzem folwarcznym. Obecnie po pd.-wsch. i częściowo zach. stronie parku znaj­dują się nowsze ogródki działkowe. Na jego teren prowadzą 4 wjazdy: od zach. (z ul. Gościnnej przecinającej dawny sad), od pd. (z drogi polnej), od pn. (z podwórza folwarcznego) i główny od pn. wschodu (ze skrzyżo­wania ulic przy przydrożnej figurze Matki Boskiej). W części środkowej parku znajduje się obecnie rozległa polana, przy pd. obrzeżu której stał dwór niegdyś poprzedzony klombem. Klomb ten ujęty był po bokach 2 ścieżkami (widocznymi jeszcze na ma­pie z 1935 r.), biegnącymi równolegle w stronę dziedzińca, przy którego gra­nicy do tej pory zachował się przerośnięty szpaler grabowy.

Obecnie park przecięty jest z pn. wschodu na zach. utwardzoną żużlem drogą biegnącą przy nowszym bloku mieszkalnym postawionym w centralnej części po­lany, gdzie dawniej były starsze ele­menty geometryczne parku. Dalej dro­ga ta podąża przy nadbrzeżu stawu i krzyżuje się ze starszym dojazdem z pól na podwórze. Natomiast do tej pory przy pd.-zach. obrzeżu parku za­chowały się 2 bunkry wojskowe z cza­sów II wojny światowej, z wylotami skierowanymi w stronę Skalmierzyc. Drzewostan składa się z 39 gatunków i odmian. Najliczniej występuje świerk pospolity (19,6 proc), klon polny (16,2 proc), robinia akacjowa (12,1 proc), lipa drobnolistna (6,9 proc), a także grab pospolity (6,2 proc.) i jesion wy­niosły (6 proc). Wśród starodrzewia 67 sztuk ma walory drzew pomnikowych. Większość z nich to kasztanowce białe (23 sztuki), lipy drobnolistne (29 sztuk) i robinie akacjowe, tworzą­ce dojazdową aleję pn.-wsch. Oprócz nich wymiary drzew pomnikowych ma również 7 dębów szypułkowych, 2 lipy szerokolistne, 1 klon pospolity, a także platan klonolistny17.

ZESPÓŁ FOLWARCZNY składa się z pozostałości dziedzińca gospodarczego i kolonii domów mieszkalnych robotników majątkowych. Podwórze, wg mapy z 1935 r., rozplanowane było na rzucie nieregularnego wieloboku zbliżonego do litery H, po pn.-zach. stronie parku i w sąsiedztwie rozległego ogrodu użytkowego. Obec­nie o zmienionym układzie kompozy­cyjnym, przecięte nowszymi drogami i ulicami, a w części zamienione na boisko. Na jego granicy z parkiem za­chowała się do tej pory murowana stajnia z 3 ćw. XIX w., później czę­ściowo przebudowana, parterowa, z wnętrzem podzielonym 2 rzędami drewnianych slupów niosących strop drewniany, belkowy, nagi. W jej są­siedztwie – po drugiej stronie wjazdu do parku – niegdyś stała obora i kuź­nia (później przerobiona na warsztat). Z zabudowy pn. krawędzi dziedzińca zachował się murowany spichlerz z 4 ćw. XIX w., w okresie PRL-u kil­kakrotnie rozbudowany i remontowa­ny, ze zmienioną funkcją użytkową. Natomiast w części pn.-wsch. obejścia jeszcze w okresie powojennym znaj­dowała się stodoła i świniarnia, a także budynek gospodarczy. W wybrzu­szonym członie pd.-zach. dziedzińca była druga obora i kurnik z 2 ćw. XIX w., który zachował się do tej pory. Kurnik ten jest murowany z cegły, parterowy, ze stropem drewnianym, nagim, z końcami belek wychodzący­mi poza lico ścian wzdłużnych i two­rzącymi okap wysokiego dachu dwu­spadowego, pokrytego dachówką ce­mentową. Kolonia mieszkalna składa się z 2 członów oddalonych od siebie: domów robotników majątkowych i obejścia rządówki. Dwa domy robotników majątko­wych usytuowane są w pn.-wsch. części założenia, po wsch. stronie ul. Pogod­nej, dochodzącej do figury przy skrzy­żowaniu i do wjazdu do alei kasztanowo-lipowej. Po pn.-wsch. stronie domu nr 92 znajduje się niewielkie obejście za­budowane z 3 stron murowanymi obiektami z 1 ćw. XX w. Na jego kra­wędzi wsch. i zach. stoją niewielkie bu­dynki gospodarcze, z elewacjami tyn­kowanymi i przeprutymi otworami za­mkniętymi odcinkowo. Natomiast na obrzeżu pn. znajduje się obora z końca XIX w. dla krów robotników majątkowych, później przerobiona na obiekt wielofunkcyjny. Obejście rządcówki z budynkiem gospodarczym położone jest w sąsiedz­twie zabudowań wiejskich, opodal skrzyżowania ulicy z brukowaną drogą w stronę dawnego dziedzińca ma­jątkowego. Rządówka z 4 ćw. XIX w., murowana z cegły, nie podpiwniczona, ze stropami drewnianymi i nakryta dachem dwuspadowym z okapami. Elewacje tynkowane, z czę­ściowo zachowanym detalem.

DOM ROBOTNIKÓW FOLWARCZNYCH

Sześciorak z końca XIX w., położony przy ul. Pogodnej nr 92; murowany z cegły ceramicznej, nie podpiwniczony, za stropami drewnianymi, belkowymi z podsufitką z więźbą płatwiowo-kleszczową i wysokim dachem dwuspadowym z parni. Wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, zasadniczo dwutraktowy, w części zach. dwuipółtraktowy, z sienią pośrodku, do której. wejście w ścianie szczytowej. Elewacje tynkowane, przeprute otworami okiennymi i drzwiowymi, zamkniętymi odcinkowo; pd. – siedmio, a pn. dziewięcioosiowa.

Stanisław Małyszko

Archiwalne zdjęcia dworku w Szczypiornie:

Przypisy-
1. Księga ziemska, s. 107,151.
2. CD Teki Dworzaczka.
3. Inwentarze (I), s. 330.
4. Inwentarze (I), s. 665.
5. CD Teki Dworzaczka; Inwentarze IB s. 129.
6. CD Teki Dworzaczka.
7. KW hip. Szczypiorno 1302, T. I, s. 4-8 Judyta
Anna Dymkowska, Szczypiorno historia parafii,
mpis posiadaniu autorki.
8. Inwentarze (I), s. 330-331.
9. Inwentarze (I), s. 665.
10. Rusiński, s. 102-103.
11. SG.T. XI, s. 873-874
12. AP NPK ,sygn.875,k.38.
13. SG.T. XI, s. 873-874.
14. AP 407, k. 226-229.
15. KW hip. Szczypiorno 1302.T. II.s.2
16. KW hip. Szczypiorno 1302,T. I,s.9.
17. G. Teske, J Tomala, Z. Walczak, Ewidencja wraz z inwentaryzacją parku w Szczypiornie- Kaliszu, Kalisz 1992, mpis w archiwum Delegatury SOZ w Kaliszu; J. A. Dymkowska op. cit.

Źródło: Majątki Wielkopolskie. Tom VI